Jest to pierwszy z serii blogów poświęconych zdrowiu wymion. Ten blog służy jako wprowadzenie, a kolejne będą zawierały praktyczne informacje i rozwiązania, które jako lekarz weterynarii możesz zapewnić swoim hodowcom bydła mlecznego. Na wstępie poruszamy pięć kwestii ważnych dla hodowców.
1. Mastitis – choroba zawodowa krów mlecznych
Mastitis to reakcja zapalna tkanki wymienia prawie zawsze spowodowana infekcją bakteryjną. Tkanka wymienia ulega obrzękowi z powodu rozszerzenia naczyń krwionośnych, co pozwala na masowe przenikanie białych krwinek do tego obszaru. Tkanka wydzielająca mleko i przewody mleczne w całym gruczole mogą ulegać uszkodzeniu na skutek toksyn uwalnianych przez bakterie, co prowadzi do pogorszenia zdrowia, oraz zmniejszenia wydajności i jakości mleka. Wszystko to jest bardzo bolesne dla krowy.
Wymię jest tkanką, która strukturą przypomina gąbkę, składającą się z dużych rozgałęzionych przewodów zakończonych pęcherzykami, utworzonymi przez komórki nabłonkowe produkujące mleko. Można je porównać do kiści winogron: winogrona to pęcherzyki, ściany winogron to komórki nabłonka, a łodygi to przewody. Wyobraź sobie miliony takich elementów połączonych razem a otrzymasz niewielki kawałek tkanki wymienia.
W przypadku mastitis dochodzi do obrzęku części wymienia na skutek reakcji immunologicznej. Z powodu obrzęku wiele przewodów mlecznych zapada się i zostaje ściśniętych, zatrzymując mleko i płyny zapalne (wysięk) wewnątrz wymienia.
Tkanka wymienia z mastitis jest obrzęknięta, pełna bakterii i wysięku.
Większość bakterii wywołujących mastitis znajduje się głównie w pęcherzykach gdzie są chronione przed atakiem białych krwinek niezbędnych do zwalczania infekcji i powstrzymania klinicznego zapalenia wymienia.
W celu powrotu do zdrowia i całkowitego wyleczenia niezbędne jest zdojenie mleka z uszkodzonej tkanki (ćwiartki) wymienia. W ten sposób wypłukiwane są bakterie, białe krwinki i zanieczyszczenia zapalne, takie jak skrzepy. Uzyskuje się wówczas prawidłowy przepływ krwi do i z obszaru objętego mastitis, zapewniając utlenowanie tkanek, usprawniając napływ białych krwinek i substancji odżywczych oraz usuwając produkty przemiany materii i substancje powstające w wyniku zapalenia.
Dla odzyskania zdrowia i całkowitego wyleczenia niezbędne jest zdojenie mleka z chorego wymienia (ćwiartki).
Antybiotyki wspierają białe krwinki w zwalczaniu mastitis. Antybiotyki będą skuteczne tylko wtedy, gdy dotrą do miejsca działania – oraz pod warunkiem, że bakterie są wrażliwe na ten konkretny antybiotyk.
Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) zmniejszają obrzęk i ból, a tym samym silnie wspomagają proces powrotu do zdrowia. NLPZ wspomagają zarówno tkankę wymienia, jak i całe zwierzę w powrocie do normalnego funkcjonowania. Niebagatelną rolę odgrywa w tym uśmierzanie bólu.
Kwestie te są ważne przy ustalaniu protokołu leczenia mastitis dla danego stada.
Ustalenie skutecznego planu leczenia mastitis
Po skutecznym wyeliminowaniu bakterii może minąć kilka dni, zanim objawy lokalne znikną, a produkcja i parametry mleka wrócą do normy.
Wymię, w którym wystąpiło kliniczne mastitis, jest narażone na zwiększone ryzyko wystąpienia kolejnego przypadku w późniejszym okresie. Może to być spowodowane tkanką bliznowatą lub bakteriami, które pozostają w wymieniu. Albo tym, że krowa jest po prostu bardziej podatna na mastitis.
2. Bakterie wywołujące mastitis dostają się do wymienia przez kanał strzykowy
Wymię krowy składa się z czterech niezależnych gruczołów (ćwiartek) bez wzajemnych połączeń: mleko i bakterie nie mogą przechodzić z jednej ćwiartki do drugiej.
Górna strona wymienia składa się w większości z tkanki gruczołowej, w kierunku strzyka przewody łączą się w większe kanały tworzące zatoki. Zatoki kończą się na strzyku.
W okresie pomiędzy udojami mleko magazynowane jest w pęcherzykach, a niewielka jego ilość w kanałach i zatokach.
Zobacz protokół prawidłowego dojenia
Kanał strzykowy stanowi jedyną drogę dostępu do wymienia. W okresie pomiędzy udojami zadaniem kanału strzykowego jest utrzymywanie mleka w wewnątrz, a bakterii na zewnątrz.
Otwieranie i zamykanie kanału strzykowego jest regulowane przez włókna mięśniowe elastycznie otaczające go jak zwieracz. Komórki powierzchniowe kanału strzykowego wytwarzają keratynę posiadającą również właściwości antybakteryjne. Po doju kanał strzykowy potrzebuje trochę czasu, aby prawidłowo się zamknąć, a zanurzenie strzyków w płynie do kąpieli strzyków pomoże ograniczyć infekcje wymienia.
Nieprawidłowa praca dojarki może prowadzić do powstania ujemnego ciśnienia na końcówce strzyku i powodować powstawanie zmian i uszkodzeń strzyku oraz utratę elastyczności tkanek w końcówce strzyku. Uszkodzone końcówki strzyków to większe ryzyko infekcji wymienia, zarówno u krów mlecznych jak i zasuszonych.
Oto jak oceniać końcówki strzyków i co oznaczają zmiany
Małe czerwone gwiazdki to komórki mięśni gładkich. Oksytocyna powoduje skurcz tych komórek, zmuszając mleko do wyjścia z pęcherzyków w kierunku zatok i strzyków wymienia. Stymulacja strzyku i jego końcówki wywołuje uwalnianie oksytocyny do krwiobiegu. Pobudzenie lub stres hamuje ten proces, co podkreśla rolę łagodnego i spokojnego podejścia dojarzy, mających pozytywny wpływ na krowy przed, w trakcie i po udoju.
Kanał strzykowy i jego zwieracz zostały stworzone tak, aby blokować wejście dla bakterii. Jeśli jednak kanał strzykowy nie jest uszczelniony, bakterie mogą przedostać się do wymienia, na przykład podczas i po doju oraz na początku i końcu okresu zasuszenia.
Większość z tych bakterii zostaje wypłukana podczas doju lub będą zwalczone przez komórki odpornościowe w wymieniu. Ale jeśli odpowiedź immunologiczna jest zbyt słaba lub bakterie zbyt liczne i zjadliwe, pojawi się stan zapalny.
Podczas klinicznego mastitis kanały mleczne mogą zostać zablokowane przez płatki lub skrzepy mleka oraz przez obrzękniętą tkankę wymienia. Czynnik zakaźny zasiedlający górną część wymienia może być trudno dostępny. Zastrzyk z oksytocyny może pomóc, podobnie jak lek przeciwzapalny. Dlatego substancje te stanowią część większości standardowych metod leczenia klinicznego mastitis.
Ustalenie skutecznego planu leczenia mastitis
3. Poznaj swojego wroga: identyfikacja czynnika zapalnego umożliwia ukierunkowane leczenie i zapobieganie mastitis
Praktycznie we wszystkich przypadkach klinicznego i podklinicznego mastitis, przyczyną schorzenia są bakterie, które dostały się do strzyku przez kanał strzykowy.
Bakterie wywołujące mastitis można podzielić na dwie grupy: bakterie zakaźne i bakterie środowiskowe. Podział ten pomaga w podejmowaniu decyzji, jakie środki są najskuteczniejsze w ograniczaniu i zapobieganiu zakażeniom.
Bakterie zakaźne żyją na skórze krowy, a czasem w samym wymieniu. Rozprzestrzeniają się one z wymienia jednej krowy na wymię innej krowy. Dzieje się to przede wszystkim podczas doju. Tak więc dobra higiena i optymalne procedury doju są niezbędne w profilaktyce.
Infekcje zakaźne nazywane są czasem infekcjami przenoszonymi przez mleko. Również muchy mogą przenosić bakterie do wejścia, otworu kanału strzykowego.
Bakterie środowiskowe żyją w otoczeniu krowy. W większości przypadków krowy zarażają się poprzez ściółkę w miejscach odpoczynku oraz od zanieczyszczeń na podłogach i chodnikach.
Inne źródła zakażenia, takie jak skażone płyny do kąpieli strzyków, infuzje do wnętrza wymion, woda używana do mycia wymion przed dojem, stawy wodne i doły błotne, także zostały uznane za przypadkowe źródła zakażenia.
Bakterie środowiskowe:
Przykłady: Streptococcus uberis, koagulazoujemne gronkowce, bakterie z grupy coli (E. coli, Klebsiella).
Bakterie zakaźne:
Przykłady: Streptococcus agalactiae, Streptococcus dysgalactiae, Staphylococcus aureus, Mycoplasma bovis.
Takie pogrupowanie umożliwia ukierunkowane leczenie i działania zapobiegawcze, po zidentyfikowaniu bakterii, która zainfekowała wymię, na podstawie analizy bakteriologicznej próbki mleka.
Badanie laboratoryjne próbek mleka z dotkniętych chorobą ćwiartek wymion jest jedyną wiarygodną metodą pozwalającą na określenie występującego patogenu.
Prawidłowe pobieranie próbek mleka – wizualny przewodnik dla hodowców
4. Liczba komórek somatycznych jest wskaźnikiem infekcji wymienia
„Liczba komórek somatycznych” (LKS) oznacza liczbę komórek w mililitrze mleka. Komórki w mleku to między innymi te, które są usuwane z wewnętrznych powierzchni wymienia, jak również białe krwinki stanowiące część układu odpornościowego. W zdrowym wymieniu liczba komórek wynosi poniżej 100-150 tyś. komórek/ml.
Gdy tylko wymię zostanie zainfekowane, układ odpornościowy krowy reaguje wysyłając białe krwinki w miejsce toczącego się procesu chorobowego, powodując wzrost liczby LKS. W łagodnych infekcjach liczba komórek wzrośnie tylko o jeden lub kilka tysięcy komórek, natomiast w ciężkich lub chronicznych przypadkach, liczba komórek może osiągnąć 1 milion lub więcej.
Niewielki wzrost liczby komórek wskazuje na aktywną reakcję immunologiczną wywołaną przez bakterie, które wtargnęły do wymienia. Temu wzrostowi liczby komórek towarzyszy spadek produkcji mleka. Zmniejszenie liczby komórek zwiększy produkcję mleka.
Im wyższa LKS w mleku zbiorczym, tym wyższe ryzyko infekcji w stadzie. Utrata wydajności mlecznej z powodu zapalenia i uszkodzenia tkanek jest wprost proporcjonalna do indywidualnej LKS: wraz ze wzrostem LKS spada produkcja mleka.
Jednym ze sposobów wykrycia wysokiej liczby komórek jest zastosowanie kalifornijskiego testu mastitis (CMT) z próbek mleka ćwiartkowego.
Zobacz jak wykonać test kalifornijski
Subkliniczne mastitis: niewidzialny wróg
Z definicji subkliniczne mastitis to takie, które nie ma widocznych oznak miejscowego zapalenia lub zaangażowania ogólnoustrojowego. Krowy mleczne z subklinicznym mastitis są identyfikowane dzięki liczbie LKS.
Próg ten jest różny dla różnych parytetów, a także dla różnych krajów i systemów. Krowy są zazwyczaj identyfikowane jako mające zakażenie wewnątrz wymion (IMI) z liczbą komórek w całym mleku powyżej:
– w pierwszej laktacji: 100-150 000 komórek/ml;
– druga i następna laktacja: 150-250 000 komórek/ml.
Raz stwierdzone subkliniczne mastitis może przejść w stan przewlekły i utrzymywać się przez całą laktację lub całe życie krowy, w zależności od patogenu.
We wszystkich stadach mlecznych występują krowy z subklinicznym mastitis, choć częstość występowania zakażonych krów waha się w granicach 5%-75%, a ćwiartek w granicach 2%-40%. Często liczba komórek somatycznych w mleku zbiorczym podzielona przez 10 000 odpowiada przybliżonemu procentowi krów z subklinicznym mastitis w stadzie.
Kontrola subklinicznego mastitis wymaga regularnego monitorowania liczby komórek somatycznych w zbiorniku mleka oraz liczby komórek u poszczególnych krów.
5. Mastitis to kosztowna choroba!
Koszty klinicznego mastitis są sumą następujących wydatków:
- Diagnostyka Mastitis wymaga pobrania próbek na posiew bakteryjny i badania wrażliwości w celu określenia patogenu i dobrania odpowiedniego leczenia.
- Leczenie może obejmować tuby dowymieniowe z antybiotykiem wprowadzane do wymion i inne leki, takie jak niesteroidowe leki przeciwzapalne, antybiotyki w zastrzykach, oksytocyna i terapia wspomagająca, taka jak doustny lub dożylny roztwór elektrolitów.
- Odrzucone mleko. Koszty zutylizowanego mleka są łatwe do obliczenia: czas leczenia dodajemy do okresu karencji na mleko i mnożymy przez średnią wydajność krowy razy cena litra mleka.
- Leczenie weterynaryjne. Należy wezwać lekarza weterynarii, który doradzi najwłaściwsze leczenie. Krowy z ostrym, przewlekłym mastitis będą wymagały znacznie większego nakładu pracy niż krowy z łagodną postacią schorzenia.
- Praca. Przypadki mastitis wymagają czasu na leczenie i spowalniają dojenie. Krowa z mastitis jest dojona osobno lub przebywa w oddzielnej grupie. Opieka nad krową obejmuje leczenie, wypełnianie dokumentacji leczenia, odrzucanie mleka i badania sprawdzające, czy mleko jest wolne od pozostałości antybiotyków. W ciężkich przypadkach zwierzęta mogą wymagać częstego pielęgnowania i nawadniania, co jest dużo bardziej pracochłonne.
- Śmierć zwierzęcia. W ciężkich przypadkach, takich jak toksyczne colimastitis, krowa może nie przeżyć choroby. Całkowity koszt związany z tym faktem jest znacznie większy niż wartość zwierzęcia. Obejmuje on również wszelkie zabiegi, czas poświęcony na opiekę nad zwierzęciem, koszty utylizacji, utratę potencjału genetycznego i całkowitą utratę produkcji.
- Straty produkcyjne wynikające z uszkodzonej tkanki wymienia są często niedoceniane i zaliczane do kosztów pośrednich. Kliniczne mastitis powoduje uszkodzenia nabłonka, mogąc zmniejszać wydajność na resztę laktacji. Po wystąpieniu mastitis wydajność mleczna w danej laktacji może nie wrócić do wcześniejszego poziomu. Koszt ten stanowi około 28% całkowitych kosztów mastitis.
- Przedwczesny ubój z powodu przewlekłego mastitis to również koszt pośredni. Oblicza się go jako różnicę między wartością sprzedaży a wartością odtworzeniową stada, do czego należy dodać różnicę w wydajności zwierzęcia zastępczego. Stanowi to szacunkowo 41% całkowitych kosztów mastitis.
Subkliniczne mastitis też kosztuje!
Nawet jeśli nie ma ono wpływu na zdrowie krowy, to wpływa na ilość i jakość mleka. Koszty subklinicznego mastitis obejmują:
- Zmniejszoną wydajność mleka. Następują straty w produkcji mleka, ponieważ subkliniczne mastitis uszkadza tkankę wymienia. Każde 100 000 komórek powyżej LKS wynoszącego 200 000 komórek/ml odpowiada szacunkowo 2,5% strat produkcji. Na przykład wydajność krów z przewlekłym Staph. aureus może spaść o 15% do 20%.
- Niższą cenę mleka. Stada dostarczające mleko o wysokim LKS ponoszą często konsekwencje, a głównym kosztem subklinicznego mastitis jest utrata zysków z powodu obniżonej ceny mleka.
- Zwiększona ilość zabiegów. Przypadki subklinicznego mastitis mogą stać się kliniczne, wymagające leczenia. Stada o wysokiej liczbie komórek somatycznych mogą wymagać leczenia typu „dywanowego” (gdzie wszystkie ćwiartki wymion wszystkich krów są poddane leczeniu) zamiast selektywnego leczenia krów zasuszonych.
- Testy. W stadach o wysokim LKS konieczne jest regularne badanie liczby komórek u poszczególnych krów oraz badanie kultur bakteryjnych i wrażliwości na antybiotyki. Będą też konieczne porady weterynaryjne w celu zmniejszenia liczby komórek.
- Ubój z konieczności. Krowy z uporczywie wysoką liczbą komórek somatycznych mogą zostać poddane ubojowi.